Güney Asya ülkesi Bangladeş’te yaklaşık 4.000 tekstil işçisinin katılımıyla başlayan protestolar bir haftadır sürüyor. Dün bir işçi polis kurşunuyla katledildi. AFP’ye [Agence France-Presse/Fransa Basını Haber Ajansı] göre son on yılın en büyük ücret protestosunu teşkil eden eylemlerde şimdiye kadar en az iki işçi hayatını kaybetti. Yaralıların sayısı ise her geçen gün artıyor.
Protestolar, ilgili hükümet komisyonunun tekstil işçilerinin maaşlarına 1 Aralık 2023 itibariyle %56.25 oranında zam yapılacağını açıklamasıyla başladı. Bu tekstil işçilerinin 5 yıldır aldığı ilk zam. Komisyon kararı, aylık maaşların 12.500 Taka (114 Amerikan Doları) civarında bir miktara çıkarılmasını öngörüyor. Kadın işçilerin çoğunluğu oluşturduğu sektörde aylık maaşlar şu an 8.300 Takadan (75 Amerikan Doları) başlıyor. İşçiler, maaşlarının 23.000 Takaya, yani bugünkü maaşların yaklaşık üç katına çıkarılmasını talep ediyor.
AFP’ye konuşan 23 yaşındaki tekstil işçisi (dikiş makinesi operatörü) Mujahid Ahmed, “Zamdan önceki maaşlarımız düşüktü, zamdan sonraki maaş da düşük. En temel ihtiyaçlarımızı karşılamaya yetmiyor.” diyor.
Al Jazeera’nın haberine göre, kararın açıklanmasının hemen ardından sendikaların da reddettiği zam oranı, işçiler tarafından kabul edilemez bulunuyor. Sendikalar, Ekim ayında enflasyon %10’a kadar çıkmışken önerilen bu zammı “komik” bulduklarını açıkladı. Bangladeş para birimi Takanın Amerikan Doları karşısında %30 değer kaybetmesiyle birlikte işçilerin alım gücü hızla düşüyor.
Ekonomisi hazır giyim üretimine dayanan Ashulia kasabasından Shahnaj Akter şöyle diyor: “İki çocuklu dul bir kadınım. Fazla mesai ücretleriyle birlikte 13.000 Taka (117 Amerikan Doları) alıyorum. Bu gelirle nasıl yaşabilirim? Köşeye kıstırılmış vaziyetteyim.”
Ulusal sermayenin ve devletin, küresel hazır giyim devlerinin taleplerini karşılamak için kurduğu sömürü düzeni, işçileri açlık maaşlarıyla çalışmaya zorluyor. Bangladeş bu sayede devasa bir hazır giyim sektörü yarattı. Şu an 3.500 ila 4.000 fabrika, 4 milyon işçi çalıştırıyor ve H&M ve GAP gibi markalara satış yapıyor. Hazır giyim sektörü, ülkenin 55 milyar dolarlık ihracat gelirinin yaklaşık %85’ini oluşturuyor ve gayrisafi yurt içi hasılanın %16’sına tekabül ediyor.
Polis teşkilatı, başkent Dhaka’nın çeperindeki sanayi şehri Gazipur’da polise taş attığı iddia edilen protestocu kalabalığı dağıtmak için biber gazı ve plastik mermi kullandığını açıkladı. Görgü tanıkları ise polisin yüzlerce kişiden oluşan kalabalıklara ateş açtığını, birçok kişinin yaralandığını söylüyor.
Dün katledilen Anjuara Khatun’un eşi Mohammad Jamal, “Polis ateş etti. Eşim kafasından vuruldu… Arabayla hastaneye giderken öldü.” diyor. Anjuara Khatun 23 yaşında bir dikiş makinesi operatörü ve iki çocuk annesiydi. Eşi Jamal, olay esnasında polisin 400 kişiye ateş açtığını, 6-7 kişinin de yaralandığını ekliyor.
Geçen ay Abercrombie & Fitch, Adidas, GAP, Hugo Boss, Levi Strauss & Co., Lululemon, Puma, PVH ve Under Armour şirketleri, 2009’dan beri iktidarda olan Başbakan Sheikh Hasina’ya ortak bir resmi mektup ileterek “duyarlı satın alım pratikleri benimsediğimizi taahhüt ederiz” açıklamasında bulunmuşlardı.
Walmart, Zara ve American Eagle Outfitter’a satış yapan Envoy Grup isimli tekstil şirketinin yöneticisi Abdus Salam Murshedy ise dünya devi alıcıların “doğru ve adil ücretler” ödemek istemediklerini ifade ediyor. Murshedy’ye göre, Ukrayna’daki ve Ortadoğu’daki savaşlar dolayısıyla küresel meta zincirlerinin yavaşlamasını da içeren jeopolitik kaygılar, Bangladeş’teki durumda önemli bir etken.
Protestolara katılan işçiler, yolları kapatmaya ve kendilerini açlık ücretlerine mahkûm eden fabrikalara saldırmaya devam ediyor. Polis teşkilatı 600 fabrikanın kepenklerini indirerek üretimi durdurduğunu açıkladı. Bangladeş Ocak 2024’te seçime gidecek. Protestoların Başbakan Hasina’nın iktidarını tehdit edip etmediğine dair spekülasyonlar devam ediyor.
Bangladeş’te yıllardır süren mücadelenin ardından Ocak 2023’te tüm işçilere emeklilik hakkı tanınmıştı. Daha önce ülkede yalnızca devlet memurları emekli olabiliyordu. Sendikalar, yasanın uygulanmasında sıkıntılar çıkacağını öngördüklerini, ancak işçilerin en azından kâğıt üzerinde emeklilik hakkına kavuşmasının tarihi bir kazanım olduğunu belirtmişlerdi.
Bangladeş hazır giyim sektöründe kayıtlı 945 sendika var.[1] Tekstil işçileriyle yapılan ve 2022’de yayımlanan bir araştırmaya göre, çoğu işçi sendikaların haklarını yeterince savunmadığını düşünüyor.[2] Sendikalar siyasi partilerle yakın ilişki içinde ve ana muhalefeti de içeren bu siyasi partiler, tekstil sermayesiyle iç içe geçmiş durumda. Dikiş işlerini yapan kadın işçilerin sendikalara güveni ise, kesim, ütü ve ince işleme gibi daha prestijli ve iyi ücretli işlere alınan erkek işçilere göre daha düşük.
2023’ün başında emeklilik yasası kabul edildikten sonra Hasina hükümeti, Emeklilikten Sorumlu Ulusal Komisyon ve komisyonu yönetecek bir İdari Kurul kurmuş; ancak Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) tavsiyesini[3] dayanak gösteren sendikaların talebine rağmen sendika temsilcileri bu kurula alınmamıştı. Bu kısmi kazanımdan yaklaşık 10 ay sonra başlayan ve hâlâ devam eden işçi eylemlerinin, küresel sermaye, Hasina iktidarı, sarı sendikalar ve işçiler için ne anlama geleceğini zaman gösterecek.
[1] Munni, M. 2021. “Trade union law unlikely to be amended despite pressure.” The Financial Express, 12 Mart. https://www.thefinancialexpress.com.bd/trade/trade-union-law-unlikely-to-be-amended-despite-pressure-1615529737.
[2] Md, Rahat Khan, and Gulzar Rammal Hussain. 2022. “The role of trade unions in promoting CSR in Bangladesh’s ready-made garments sector: The post-pandemic scenario.” Management Decision 60, (10): 2786-2800, http://search.proquest.com.ezp-prod1.hul.harvard.edu/scholarly-journals/role-trade-unions-promoting-csr-bangladesh-s/docview/2717708832/se-2. 8 Kasım 2023 tarihinde erişilmiştir.
[3][3] Uluslararası Çalışma Örgütü’nün [International Labor Organization/ILO] 102 No’lu Sosyal Güvenlik Sözleşmesinin 202 No’lu tavsiyesinden söz ediliyor. Daha fazla bilgi için bkz: https://www.ilo.org/ankara/conventions-ratified-by-turkey/WCMS_377270/lang–tr/index.htm.
